«Էրդողանը ցանկանում է հարցը լուծել պատմական հանձնաժողովի միջոցով, սակայն հակապատմական դիրք է բռնել»

Irates.am -ի հետ զրույցում 1994-1997 թվականներին ՀՀ նախագահի ավագ խորհրդական, պատմաբան, դիվանագետ Ժիրայր Լիպարիտյանը մեկնաբանում է Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի` Հայոց ցեղասպանության առնչությամբ ապրիլի 23-ին արած հայտարարությունը:

-Երեկ Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ հայտարարություն արեց` չգործածելով «ցեղասպանություն» եզրը: Հայտարարությունը հակասական էր, տպավորություն էր, թե Թուրքիան խոստովանում էր չխոստովանելով: Որքան հայտնի է` առաջին անգամ է Թուրքիայից այդ մակարդակով և նման հայտարարություն արվում: Ի՞նչ կարող է սա նշանակել:

-Այո, որքան գիտեմ, առաջին անգամ է, որ Թուրքիան ապրիլի 24-ի առթիվ պաշտոնական հայտարարությամբ է հանդես գալիս: Վստահ չեմ, թե, ի վերջո, սա ինչ պիտի նշանակի` արդյո՞ք սա Թուրքիայի կառավարության համար ինչ-որ մի գործընթացի սկիզբ է, թե՞ պարզապես անհույս փորձ` իսկական հարցից խուսափելու: Սրանով հանդերձ կարևոր երևույթ է, թեև այն կարելի է նսեմացնել, իմաստազուրկ հռչակել, քանի որ չի ասում այն, ինչ մենք ենք ակնկալում։ Բայց համենայն դեպս մենք այս հայտարարությունը պիտի դիտարկենք վերջին տասնամյակների համատեքստում: Այս հայտարարությամբ Թուրքիայի վարչապետն ու կառավարությունը հաստատում են, որ ապրիլի 24-ը ինչ որ բան է նշանակում իրենց համար, և դա շատ կարևոր է:
Սակայն երբ երևույթից անդին Էրդողանի մոտեցումը քննարկենք և տեսնենք, թե ինչ է ասում, հստակ է, որ այն ընդունելի չէ: Հարցը պատահածը որպես ցեղասպանություն չբնութագրելը չէ միայն։ Ընդհանրապես հայտարարության հիմքում անընդունելի և ոչ գոհացուցիչ է այն, որ վարչապետը հիմնականում խուսափում է պատասխանատվության հարցից: Այն, ինչ պատահեց, անկախ նրանից «ցեղասպանություն» եզրը գործածվում է կամ ոչ, պատահեց, որովհետև ինչ որ մի տեղ մարդիկ որոշեցին, որ նման բան արվի: Այն, ինչ պատահեց, բնության պատճառած երևույթ չէր, ինչպես ասենք` անձրևն ու երկրաշարժը։ Բայց այսօր նույնիսկ նման երևույթների պատճառներն են ճշտված։
Դժվար է հասկանալ Էրդողանի տրամաբանությունը: Նա ասում է` հրավիրենք պատմաբանների հանձնաժողով, սակայն ինքն ի սկզբանե ակնարկում է, որ պետք չէ պատասխանատուներ փնտրել: Ընդհանրապես պատմաբանի համար առաջին հարցն այն է, թե ինչ պատահեց: Այս կապակցությամբ միջազգային մասնագետներն արդեն եզրակացության են հանգել, որ պատահածը ցեղասպանություն էր: Համենայն դեպս, գիտնականների գերակշիռ մասը: Սակայն պատմաբանը, ով պիտի այդ հանձնաժողովում քննի հարցը, նաև պետք է փնտրի երկրորդ հարցի պատասխանը. ո՞վ է որոշել պետական բոլոր միջոցները գործածել այդքան մարդկանց աքսորի ու ջարդի համար և ի՞նչ պատճառով:

-Դրանից ելնելով կարելի՞ է ենթադրել, որ հայտարարությունը ձևական բնույթ է կրում ավելի շատ` նկատի ունենալով, որ մոտենում է ցեղասպանության 100-ամյակը, և սա Թուրքիայի կառավարության կողմից 2015-ի նախապատրաստության ինչ-որ մի ելույթ է: Գուցե այդպիսով փորձում են կանխել այն հավանական ճնշումները, որոնք կլինեն Թուրքիայի նկատմամբ դեպի 2015-ը ընկած ժամանակահատվածում:

-Եթե դա է, ուրեմն շատ խեղճ ու ձախողված փորձ է: Մի բան է` պատերազմների հետևանքով բոլոր ժողովուրդների կրած դժվարությունները տեսնել որպես համամարդկային հարց: Այլ առիթով ասել եմ, որ անկախ քաղաքական-պետական-պատմական պրոցեսներից, զոհերն ընդհանրապես սովորական քաղաքացիներն են և զուտ մարդկային առումով բոլորն էլ զոհեր են։ Քննարկման ու հաշվետվության մի այլ մակարդակ է հարցի ընդհանուր դիտարկումը: Համամարդկային զգացումները հնարավոր չէ շահագործել` ծածկելու համար կոնկրետ մարդկանց ու կառավարությունների պատասխանատվության հարցը։ Այլապես ո՛չ մարդն արժեք ունի, ո՛չ էլ սկզբունքը: Վարչապետը չի ուզում ասել, թե ով է պատասխանատուն ու չի ցանկանում, որ ուրիշներն այդ հարցով զբաղվեն:
ՈՒրեմն եթե խուսափելու կամ հավելյալ ճնշումները կանխելու փորձ է, շատ խեղճ փորձ է: Բայց ես կուզենայի մտածել, որ սա սկիզբ է մի խոսակցության, որը, թերևս, պետք է լուրջ ընդունել: Ինքն այդպես մտադրված է, թե ոչ, այլ հարց է:

-Այսինքն` մենք այդ հայտարարությունը կարող ենք տանել լուրջ խոսակցությա՞ն:

-Կարող ենք: Ընթացքում կտեսնենք, թե Էրդողանի համար սա ինչ է կամ ինչի կարող է վերածվել: Անհրաժեշտ է, որ ինքը լուրջ ընդունի, իսկ մեր կողմից լուրջ ընդունելը նախապայման է, որպեսզի տեսնենք` այս մարդը մի բան է ասում, որը բավական դժվար է իր համար և միաժամանակ փորձում է խուսափել ավելի ծանր բան ասելուց: Տեսնենք, թե մենք կարո՞ղ ենք իր տրամաբանությունը վերցնել և ասել` այս տրամաբանության մեջ ինչ-որ պրոբլեմներ կան: Եթե լուրջ է, եթե իր ասածները լուրջ պետք է ընդունենք, ուրեմն պետք է նստենք և խոսենք: Այդ մարդը, որ այդ խոսքերը ասել է, պիտի սպասի նաև, թե ինչպիսի հակազդեցություն կլինի: ՈՒրեմն` մենք պիտի լուրջ ու մտածված հակազդենք և ասենք, թե որն է իր մոտ սխալը:

-Իսկ ո՞րն է սխալը Ձեր կարծիքով:

-Սխալն այն է, որ Էրդողանը ցանկանում է հարցը լուծել պատմական հանձնաժողովի միջոցով, սակայն հակապատմական դիրք է բռնել: Հակապատմականն այն է, որ պատմաբաններին ասում է` մի մտածեք, թե որոնք էին պատճառները, ով էր պատասխանատուն, այդ բոլորը ինչու եղավ, այլ միայն ընդունեք մարդկային կորուստները և դա գնահատեք միայն որպես համամարդկային երևույթ:

-Բայց, այնուամենայնիվ, ինչպես երևում է իրենց վերաբերմունքից, պաշտոնական Անկարան մեծ նշանակություն է տալիս այս հայտարարությանը, գուցե ինչ-որ հարց են ուզում լուծել դրանով` նկատի ունենալով օրը և այն 9 լեզուներով տարածելու հանգամանքը: Դա ինչ-որ բան նշանակում է արդեն:

-Շատ ճիշտ է: Նախ` որոշելը, որ հայտարարություն պիտի լինի, հետո, որ ապրիլի 23-ին պիտի լինի և երրորդ, որ հրապարակել են այդ բոլոր լեզուներով: Նշանակում է, որ սա իրենց համար հարց է, որը մենք պետք է ընդունենք որպես դրական տեղաշարժ: Մի բան, որը մինչև հիմա չեն արել: Ինչ վերաբերում է նախորդ հարցի հետ կապված հնարավոր ճնշումներից խուսափելու խնդրին, մենք կարիք չունենք որոշելու, թե սա ճնշումներից խուսափելու ձև է, քանի որ ճնշումները պիտի շարունակվեն, և իրենք էլ գիտեն այդ մասին: Եվ ճնշումները միայն դրսից չեն ու միայն Սփյուռքից չեն: Ներքին ճնշումները ամենակարևորն են: Ցեղասպանության ճանաչման հարցը մաս է կազմում նաև Թուրքիան նկարագրելու, թրքությունը հատկանշելու- բնութագրելու ընթացքի հետ, և այդ հարցը հիմնականորեն դրված է Էրդողանի, Թուրքիայի առջև: Անցյալի հետ կապված` ոչ միայն հայերի ցեղասպանության, այլև քրդերի հարցը մաս են կազմում իրենց ներքին քննադատության, թե` ովքեր են իրենք, ինչ է նշանակում թուրք և այլն: Դա շատ կարևոր ընթացք է և, ըստ իս, ամենաշատն է ճնշում Էրդողանին: Անշուշտ, կա նաև դրսի ճնշումը: Օրինակ, երբ Օբաման գնաց Անկարա և խորհրդարանում ասաց` ձեր պատմության հետ պիտի հաշվի նստեք: Մերկելը ասել է նույնը, Օլանդն է ասել, բայց թուրք քաղաքական մշակույթի մեջ դրանից շատ ավելի կարևոր երևույթ կա`իրենք մերժում են այն բոլոր ճնշումները, որոնք դրսից են գալիս, սակայն իրենց համար շատ ավելի դժվար է անտեսել ներքին ճնշումները: Մենք ուզում ենք ուրախանալ, որ մենք ենք պատճառը, թերևս նաև ենք` ինչ որ ձևով, բայց դրսի ճնշումների հարցը ցավոտ վերք է Թուրքիայի պատմության մեջ: Ոչ միայն հայ-թուրքական հարաբերություններում, այլև այն հարցով, թե Թուրքիան ինչ է իրենից ներկայացնում, ինչպես է ստեղծվել, ինչպես հանրապետություն դարձավ: Դրսի ճնշումները դրական արդյունք են տվել հազվադեպ պարագաներում, սակայն միշտ էլ դա պատահել է, երբ դրսից բարձրացված հարցադրումները արձագանք են գտել ներքին պրոցեսների ու քաղաքական մշակույթի մեջ։

-Այսքանով հանդերձ ինչպե՞ս հավատանք Էրդողանի անկեղծությանը` նկատի ունենալով մեկ ամիս առաջ Քեսաբում տեղի ունեցածը, որը դեռևս շարունակվում է և քեսաբահայության տարհանման պատճառ դարձավ:

-Մենք իրավունք չունենք հավատալու ոչ ոքի անկեղծությանը, ոչ մի պետական գործչի, ներառյալ` Էրդողանի: Քեսաբի հետ կապված երկու հարց կա: Մեկն այն է, որ Թուրքիան դա արեց Քեսաբը որպես հայկական օրրան մաքրելու համար, իսկ մյուսը, որ Թուրքիան կարևոր կռվի մեջ է Սիրիայում, ուզում է տապալել Ասադին: Այս երկրորդ պատճառով Լաթաքիան կարևոր է, իսկ Լաթաքիա հասնելու համար Քեսաբն ու այդ սահմանային գյուղերն են կարևոր: Ես չգիտեմ և տակավին փաստ չեմ տեսել, որ եզրակացնեմ, թե Թուրքիան դա կազմակերպեց հայկական գյուղը որպես բնակավայր չեզոքացնելու համար: Չեմ տեսել նման փաստ, թեև կան աղբյուրներ, որոնց համար կարևոր էր այդ բոլորը ներկայացնել որպես այդպիսին։ Բայց Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմի տրամաբանությունն այն է, որ այդ գյուղը կարևոր կռվան էր և այն քանդելը կարևոր էր որպես Ասադի դեմ պատերազմի անհրաժեշտություն: Հիմա` կարող է պատահել, որ Թուրքիան որոշեց օգտվել իրավիճակից և Քեսաբը դատարկել: Մյուս կողմից` կարող է պատահել, որ այն մարդկանց համար, ովքեր այդ գործողությունն իրագործեցին անկախ Քեսաբի` հայկական կամ արաբական գյուղ լինելուց, կարևոր էր, որ այդ տարածքը սահմանակից էր և այնտեղ ավելի շատ ասադական բնակչություն էր ապրում, քանի որ մերոնք հիմնականում Ասադի կողմնակից են: Անկախ ամեն ինչից, անշուշտ, Թուրքիայի համար մեծ սխալ է, որ գրոհայինները, ջիհադականները մաս են կազմում հակաասադյան ճակատի: Սա արդեն Թուրքիայի հուսահատության նշանն է, որ նման մարդիկ է ուղարկում և հետո էլ դրա համար պետք է պատասխանատվություն վերցնի:

- Վերադառնալով Էրդողանի հիաշատակած հայ-թուրքական հանձնաժողովի գաղափարին, արդյո՞ք կարծում եք, որ նման հանձնաժողովը անհրաժեշտություն է և ի՞նչ ձևաչափով այն կարող է արդյունավետ լինել:

-Նկատի ունենալով Էրդողանի հանձնարարականները` այն սահմանները, որոնք գծում է, թե ինչպես պիտի դիտարկեն Օսմանյան Թուրքիայում 1915-ին հայերի նկատմամբ կատարվածը, արդեն անիմաստ է դառնում նման հանձնաժողովի գոյությունը: Նա անձնապես կարող է պատկերացնել հանձնաժողովը, սակայն եթե նրանում աշխատող պատմաբաններին պետք է ընտրի Էրդողանը կամ Հայաստանում որևէ քաղաքական ղեկավար, ապա յուրաքանչյուրը պիտի նշանակի մարդկանց, ովքեր իրենց սահմանած հարցերի և սահմանած ձևերի շրջանակներում պիտի ուսումնասիրեն հարցը: Դա արդեն իմաստ չունի, քանի որ այդ առճակատումն արդեն մի քանի տասնամյակ է շարունակվում է։ Կողմերի տարբերությունը հիմնականում քաղաքական ու իրավական բնույթ ունի և ոչ պատմագիտական: Այլ հարց է, եթե երկկողմ կամ միջազգային հանձնաժողով լինի, որը բյուջե կունենա, հնարավորություններ կստեղծի ցեղասպանության լայնածավալ ու խորը ուսումնասիրության, կգործի՝ անկախ որևէ երկրի քաղաքական պատվերներից: Մանավանդ, որ մեր կողմից քարոզչությունը շատ է, ուսումնասիրությունը` քիչ, ուսումնասիրողները, օսմաներեն իմացողները քիչ են: Թուրքիայի կողմից ուսումնասիրողները ավելի շատ են, բայց նրանց կողմից էլ հայկական աղբյուրներն իմացողներն են քիչ, թեև երիտասարդ գիտնականներ կան, ովքեր արդեն հայերեն են ուսումնասիրում: Էրդողանի առաջարկած հանձնաժողովի տարբերակը` իր ձևաչափով և ուսումնասիրելիք նյութի սահմաններով կվերածվի ցեղասպանագիտության զարգացմանը սատարող մարմնի, բայց վստահ պետք է լինել, որ նման հանձնաժողովը չի գործելու Էրդողանի կամ որևէ այլ ղեկավարի քաղաքական պատվերով:

Զրույցը վարեց Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Հե՜յ, հեղափոխություն, ո՞ւր մնացիր
• Հանրահավա՞ք եք ուզում, ինքնե՛րդ էլ արեք
• Եռյակում միմյանց հետ հայտարարություններո՞վ են խոսում
• Գյումրու ռուսական ռազմակայանը նախընտրելի ԶԼՄ-ներ ունի՞
• Սխալ տնտեսական քաղաքականությունը հարվածում է սպառողի գրպանին
• «Ժառանգության» հետ մի բան այն չէ
• Օրենքները լավն են, երբ գործում են
• «Ժառանգությունն» ինքն է իրեն դուրս դրել ընդդիմադիր դաշտից
• Ո՞վ պետք է փոխհատուցի գյուղացու կրած վնասի համար
• Դեղերի գները, այնուամենայնիվ, կբարձրանան
• Լիդինգթոն. «Հայ-թուրքական արձանագրությունները պետք է կատարվեն առանց հետաձգման»
• Ծառուկյանն ավելի քան կոմպրոմիսային է
• ԲՀԿ-ի «վազքը» ավելի կարճ կլինի, քան ենթադրվում էր
• Նոր ընդդիմություն կձևավորվի՝ ընդդեմ իշխանության և ոչիշխանականների
• Իշխանափոխությունից հետո «լավ» ընկերները կմնա՞ն համակարգում
• Հոկտեմբերի 27-ի բեռն ու Հայաստանի ապագան
• Գագիկ Ծառուկյանը ներողություն կխնդրի՞
• Ի՞նչ կա Ծառուկյանի մտքին
• Երբ որդեկորույս մայրերին քաշքում են ինչպես խուլիգանների
• Երբ հասցեատերն ավելի կարևոր է, քան հարցն ինքնին

Մեկնաբանություններ